GOYO: TI DANGADANG ITI ULEP Sarita ni: mangipatpateg kenka
I am aware what a difficult task has been given to me… I am doing everything for my beloved country. There is no greater sacrifice. ( Ammok no kasano karigat ti naipaabaga kaniak nga akem… aramidek ti amin para iti ay-ayatek a pagilian. Awanen ti nasamsam-it pay a sakripisio.)
Heneral Gregorio del Pilar (1899)
NAGPINTAS koman a denggen ti umuna a sagawisiw dagiti billit iti bantay Tirad iti daytoy a maikaddua nga agsapa iti bulan ti Desiembre iti daytoy tawen mil otso sientos nobentay nueve. Ti lam-ek ket umarakup pay laeng manipud iti nagpatnag nga angep, agpapan kadagitoy a gundaway, nakakapet ti kasla tutot ti linnaaw kadagiti bulbulong . Uray ti sumingsingising nga init ket makaay-ayo ti ilulung-awna manipud kadagiti nalalayog a bantay iti Cordillera.
No koma dagitoy a sagut iti daytoy nga aldaw ket magunggonaan, nagsayaat koman a mairaman iti kalikagum nga awan ti agsayasay a dara a gapuanan dagiti bumegbeggang a bala, sumsummiag a pana ken napaspas a pika. No mabalin la koma nga inabrasa ti maibendision iti daytoy nasayaat nga aldaw a naitalugading.
Ngem nagkurang ngata ti kararag, ta no ar-arigen ket nasindianen ti pabuelo ti maysa nga ibibittak ti gubat iti daytoy a nalengleng a kabanbantayan ti iliyo a Concepcion.
Idi kalman ket narugianen ti panakasindi iti pabuelo, ket kasla man nakakaem dagiti ima ta napaidamda a mangdepdep iti daytoy a gubat iti nagbaetan da Heneral Gregorio del Pilar a mangsaksalaknib iti pagdaliasatan da Heneral Emilio Aguinaldo nga agliblibas iti kabakiran iti Lepanto kontra kadagiti kumamkamat a puersa dagiti Amerikano.
Manipud iti Bubon Sanglay, a ‘yan ti maysa nga ubbog ti bantay Nin-aba, a lauden a paset ti ili nga Angaki, makumikomka, Bonifacio. Kadduam ni Abeng a mangisagsagana ti pammigat ti naubing a heneral ken dagiti buyotna.
Umay-ayamuom iti kabanbantayan ti nabanglo nga asuk a nagbukar manipud iti mantika ti alingo a naitayab kalpasan a ti karnena ket naidilpat iti bumegbeggang nga apoy. Iti angotna pay laeng, kayatmon a kumittab iti luppo, ngem pinengdam ti riknam, ta adda iti panunotmo-- nga isu pay ti ipaayna a pigsa kadagiti kakaddua ti heneral. Uray ti abuyo ket makaay-ayo ti langana a naituno.
"Sigurado a magustuan daytoy ni Heneral Goyo," kinuna ni Abeng.
Dikayo nagdadael iti kanito, idi makitayo a benendisionanen ti apoy dagiti karne, insigida nga inpanyo ti naluto a pammigat. Masapul nga ulienyo ti immuleg a desdes ti bantay Tirad a ‘yan ti pangen ti heneral a kadagitoy a gundaway ket agin-inana. Ammom, nga agur-uray itan dagiti nabisinan a katipunero, ta idi kalman ket dida naipapas ti nangan ta nagbalin met a nalabaga ti dangadang. Imbag la ketdin, napintas ti puestoda, napilitan a nagsanud dagiti Amerikano ta dida kabaelan a serken ti nangato ken nalinged a puestoda iti bakras iti bantay Tirad.
Idi makaulikayo, nagtalatalangkiaw ni Abeng.
"Awan met ti heneral!" Kinunana.
Nasangpetanyo dagiti buyot a mayat ti lemmengda. Ti heneral ket nagpalaud tapno obserbaran ti garaw dagiti kabusor nga adda iti baba a kataltalunan nabiit pay a nagapasan. Ditoy a nagpatnag a naginana dagiti Amerikano kalpasan iti panakapaayda a mangrippuog iti puersa ti ubing a heneral.
"Inkayo ‘yaban tapno mamigat. Amangan no agkakapsuten ta di pay nakaturog unay idi rabii." Panangibaon ti maysa a sarhento.
Asideg met laeng ti desdes nga agpalaud a mangitunda iti ‘yan ti heneral. Dikayon a nagpakada kadagiti mangmangan a soldado, isu pay a taktakda iti pannanganda. Nasayaat no makaipaunegda tapno adda pigsada iti namnamaenda a sinnukat ti libang ti paltoog iti daytoy nga aldaw.
Immun-unaka a nagturong iti ‘yan ni heneral Del Pilar, simmurot metten ni Abeng.
Nakitayo ti heneral a nakatakder iti maysa a dakkel a nadalumpinas a bato. Mangsirsirig iti garaw dagiti kabusor nga adda iti baba-a-derraas a pagtaktakderanna.
Iti bakras a nagtakderan ti heneral, maanninawan ti kinatarakina. Nangruna ta kasla naikuadrado met ti panorama a buya ti payoh ken baybay-Tsina a nawaya a makita iti sanguananna. Nangato iti ‘yanna, nangruna ket awan ti nakalinged a bantay wenno kayo a nakarkaru a nangpapintas iti buya.
Iti naminsan pay, naikanbas iti pakabuklan ni heneral del Pilar. Asino ti agkuna, nga iti daytoy a kaubingna ket natenneben iti adu a gubat a naglasatanna. Rumbeng koma nga iti daytoy a tawenna, ket agharharana kadagiti nalalasbang a babbalasang ti kukuaenna. Ti panagsirpat koma iti asawaenna ti adda iti panunotna. Wenno, adda iti taltalon a mangsuksukay tapno nabuslon ti apitenna. Ngem saan—ta ti panangisebba iti narasi a biag iti dangadang kadagiti kabusor nga Amerikano ti sangsanguenna.
Sigurado nga adu a babbalasang ti agrayo kenkuana, iti laengen panawen a panagtalinaedna iti kabanbantayan, adun a babbalasang iti iliyo a Concepcion, Angaki ken Baugen ti dinalapus ti makaay-ayo a panagmatmatana. Di mailibak ti darana nga Intsik ta paningkiten a no matmatannaka ket kasla mangguyguyugoy nga ayatem isuna. Ti kudilna ket nabusbusnag no idilig kadagiti kayumanggi, dagiti laeng sangabassit a garungiad ken dunor ti nangmantsa iti nabusnag a kudilna.
Napuskol ti kidayna, naimpis ti bibigna ken natundiris ti bassit nga agongna. Ti naruar a lapayagna ket kalsa kanayon a mangsasaep iti tignay dagiti kabusor. Ti di met makuna nga apsay a buokna ket naipidas latta a nangakkob iti nalawa mugingna.
Uray ngata ikkaten ti unipormena a nakaisab-itan kadagiti medalia ket di makapaglinged ti kinatarakina. Ngem asino ti agkuna, nga iti daytoy a naamo a rupana, ket ti rumrumkuas a beggang ti kina-Pilipino a mangsalsalaknib iti ay-ayatenna a pagilian.
Idi nangeg ti heneral ti arimpadekyo kenni Abeng, timmaliaw nga awan ti dadanaganna. Idi makitanakayo, di met a nagsao. Timmalikud manen a simmirip iti teleskopiona.
Dikayon nagtimtimek kenni Abeng. Iti kinaserioso ti heneral, kasla dina kayat a matubeng iti panangsirsirpatna kadagiti kabusor, adda pay ket butengyo a mangsengnga nga amanganto ketdi a madadael ti konsentrasionna ket makagura kadakayo.
Naulimek nga immasidegkayo manipud iti nagtakderanna a dakkel a bato. Ket nupay awan ti ramityo a kas iti ar-aramaten ti heneral, nalawag a makitayo ti tignay dagiti kabusor iti baba.
Agsagsaganan dagiti Amerikano iti maikaddua a panagrautda. Madaman ti pormasionda. No idilig ti bilangda iti grupo ti heneral, amang nga ad-adu ti kabusor. Ti garawda ket naannad a kasla mangsierto iti panagballigida ita a gundaway.
Kinitam manen ti rupa ti heneral, awan man laeng ti mariknam a panagbuteng iti panagsagsagana dagiti kabusor, mariknam ti kumpiansa a kabaelanna a salakniban ti bantay Tirad tapno makaadayo da Heneral Aguinaldo.
Iti panangtantannawagmo kadagiti kabusor iti baba, nagkatloda a pangen.
"Apay ngata?" Di naalwadan a nadamag ni Abeng.
Timmaliaw ni Heneral Goyo, ket saanen a nagtagari pay ni Abeng.
Ti umuna a pangen dagiti soldado ti Amerikano ket nagmartsa a nangsurot iti Spanish Trail a daytoy ket nadesdes gapuen iti polo y servicio idi panawen ti Hispanico, agdiretso daytoy iti pagdalanan ti bantay.
Ti maikaddua a grupo ket immulida iti bantay iti sango a mismo dagiti agur-uray a soldado ni Heneral Goyo.
Ken ti maikatlo a pangen, a di unay a nadnadlawan ket nagdalan iti daan a desdes a nagtubbuan ti pan-aw ken kayo. Daytoy a desdes ket agturong mismo iti ‘yan ni Heneral Goyo ken dagiti buyotna. Saan a nairaman daytoy iti plano a depensa da heneral.
"Asino ti nangisuro iti daytoy a daan a desdes," naiyesngawmo. Ket timmalliaw manen ti ubing a heneral kadakayo.
Sinnangonakayo ni heneral Goyo, immasideg apagapaman. Idi makabatog, di met nagsao, inseniasna laeng dagiti imana a sumurotkayo nga agsubli iti naggapuanyo a ‘yan dagiti buyotna.
Ti desdes nga addaan iti natatadem a bingkol ken babassit a bato ket kasla ti ikankano ti heneral babaen iti botana. Adda apal a nariknayo agsipud ta saka-sakakayo laeng kenni Abeng. No ngata soldadokayo met a kaddua ti heneral ket nagsapin koma met ti sakayo tapno di madinggulan dagiti paspasali a bingkol ken bato. Ngem ania ngarud, para lutokayo met laeng.
"Laglagipenyo ti bagiyo, aglengedkayo tapno dikayo mapuntaan." Kinuna ni Goyo idi makadanonkayo iti ummong dagiti soldado.
Manipud idi kalman, ita laeng manen a nangegmo ti di met nabangag a timekna. Ti timekna ket kasla met laeng iti maysa a baro a Bago.
Napasnek iti mandarna, saan a kasla idi kalman a maalana pay ti makiinnangaw, nangruna idi nagballigida.
Sarsarunuenyo ni Heneral Goyo idi makangegkayo kenni Abeng iti kanalbuong ti paltoog. Awan sintagari a nagdardaras a tinurongna ti kabaliona, idi masakayanna ket nagturong kadagiti kakadduana.
Iti kastoy a situasion, malagipmo ti bilin ti heneral: agpaknikayon tapno di mairamraman a mapuntaan dagiti bumegbeggang a bala. Ti akemyo ket mangiluto iti taraon kadagiti katipunero, saan ket a mangpisil iti gatilio kontra kadagiti kamamkamat a kabusor.
Nagkinitakayo kenni Abeng, nagginuray iti senias, idi insungom ti kapan-awan iti maysa a bakras, naglinumbakayon a kimleb babaen iti panagbakabakayo. Naawanan iti gaway dagiti pan-aw a madalananyo ta matuwangda lattan ket dagiti dadduma ti mangilemmeng kadakayo. Idi makitayo ti dakkel a bato, insimpayon ti bagbagiyo tapno makalinged kadagiti bala a kasla agbirbirok iti narasi a lasag a tuparenna.
Adun ti garunggiad iti kudilmo a bales dagiti pan-aw a pinadeppam, dagitoy dagiti nairagadi iti imam ken paset iti bagim, ngem dimo mariknan ti apges, nakarkaro nga inyaleng-alengmo ti budona nga inpaayna. Kabaelam ti gatel ken sugat nga ipaayna ngem saan dagiti unget dagiti paltoog.
Iti kannawan nga imam, iggemmo pay ti pammigat nga ‘yegyo koma iti maysa a pangen ti heneral iti bangir a bakras. Ngem saanmon a maiyawat daytoy kadagiti soldado, ta siguradon a didanto met laeng masango ti mangisubo iti taraon. Ta asino koma pay ti mangipateg iti taraon iti tengnga ti di mabannog a pasayabsab dagiti bala ken pana?
Ti barukongmo ket agtamtambor ket arigna magsat ti angesmo iti kerbios a marikriknam! Ni Abeng a kadduam ket naturtured ta sagpaminsan ket ilung-awna ti ulona tapno siripen ti puesto dagiti soldado dagiti katipunero ken soldado dagiti Amerikano. Ngem no adda sumayengseng a bala a mailawlaw iti ‘yanyo ket insigidana nga agkelleb.
Idi adda mangegyo nga arimpadek ti kabalio, nagtinalliawkayo sa in-inut nga insiripyo ti matayo.
"Ni Heneral Goyo, nakalugan iti puraw a kabaliona," inkidagna kenka. Nagtinalliawkayo manen. Itam laeng manen napaneknekan nga iti daytoy a tawenna, ket rumbeng laeng a maawagan kas heneral… iti kinaturedna.
"Tagtagari, Abeng, mangegdata ditoy, mapaltoganta, la…" sinikom ni Abeng a di pay agkirem iti panangmatmatna iti ubing a heneral.
Kasla di mabannog dagiti uni ti paltoog iti agtultuloy a panagarimbangawda. Kasla di maibus ti bala a mangsarak iti biktimaenda. Kasla di met maibus dagiti soldado a mapuntaan itagtultuloy a dangadang.
No ar-arigen, napintas ti puesto da Heneral Goyo, ta narigat nga ulien ken sirken dagiti rumaraot. Tangtang-awanda dagiti kabusor, nalakada laeng a pabuntaan. Kasta met dagiti agbanbantay iti bangir a bakras, addada a nakasipot iti dandani amin a tignay ken puesto dagiti kabusor.
Daytoy ti kangrunaan a rason no apay a di kinabaelan dagiti soldado nga Amerikano a parmeken dagiti buyot ni Heneral Goyo idi kalman-- nupay amang a basbassit ti bilangda. Napilitan a simmanud dagiti kabusor idi kalman. Ket iti daytoy a gundaway, kastoy met laeng ti namnamaenda a pagtungpalan iti panangsalaknib iti daytoy a bakras tapno naan-anay a makaadayo ti bunggoyda Heneral Aguinaldo a nagdalan iti kabanbantayan iti Cordillera . Kasapulan a naan-anay a bantayanda ti Tirad Pass iti pagimbagan ti sibubukel ti pagilian. Adda iti ima ni Heneral Aguinaldo ti tulbek iti panakawaya-waya ti Pilipinas kadagiti gangganaet a kabusor.
Ngem ammom met: nga adda latta ti posibilidad a mabaliwan ti pasamak idi kalman.
Natukay ti agam-ampayag a panunot idi adda nagallangugan a boses manipud iti buyot ni Heneral Del Pilar.
"Heneral, napalikmutandatayo metten dagiti kabusor! Ania ti aramidentayo? Ad-aduda nga amang ngem sitayo. Main-inutkamin!"
Kasano? Daytoy ti umuna a simrek iti panunotmo.
"Vicente, awan ti agsanud. Ania ti pagdanagam, kas idi kalman, napintas ti puestotayo. Saanda a mastrek ti desdes a banbantayantayo. Masapul a badangantayo ti bantay Tirad. Kasapulan la unay a naan-anay a makaadayo ti bunggoy da Heneral Aguinaldo. "Ngem main-inuttayon! Adda la bassit nga aggaraw, paltogandan! Maibusantayon iti bala ken agkakapsut dagiti buyot ta adu pay ti di nangipauneg iti taraunda iti daytoy nga aldaw." "Apay a dagita a banbanag ti panunotenyo. No mataytayo ditoy iti panangsalaknib iti pagiliantayo kontra kadagitoy nga agar-ari a gangganaet--- ragsakentayon ti matay! Awan ti agsanud!" "Nakaskasdaaw laeng, Heneral. Nagpingetda ita a kasla ketdin kabaelandatayon a rippuogen iti daytoy a bakras." "Barbareng awan ti nakaammo iti limed a dalan nga agturong iti ‘yantayo. No isuda laeng, agtalektayon, ta uray siasino kadagiti agnanaed iti daytoy nga ili ket awan ti mangisuro. Bareng awan ti naghudas!"
IDI KIMMITAKA iti bakras a nakaimuntaran ti dakkel a bato, asideg iti ‘yan ti nagtakderanyo ken nangtan-awanyo itay kadagiti kabusor, nakigtotka ta adda metten bunggoy dagiti Amerikano a sumungsungad. Daytoy ti maikatlo a bunggoy a simmina iti umuna a dua a grupo…ket daytoyen ti kabutbutengmo itay!
Awan ti mangbanbantay iti daytoy a derraas ta awan met makaammo iti daytoy a limed a dalan nga agturong iti bakras ti bantay Tirad.
No adda man dagiti makaammo iti nasao a desdes, dagiti lallakay a nagna ditoy idi nagdappatda iti Concepcion, pakairamanan dagiti putot ken apokoda. Ngem ti dalan ket naballanginanen ken di unay mapagpagnaan ta delikado dagiti rangkis ken bakras a pakatayan ti siasinoman nga agkamali iti baddekna.
Ngem saan a nalipatan daytoy a desdes ta masansan a pagsasaritaan daytoy dagiti lallakay nangruna no agsasangoda iti panaginom iti tapuy.
Narigat a patien nga adda kadagiti panglakayen ti mangisuro iti desdes.
Nasungbatan met laeng dayta a saludsodmo idi makaasideg ti bunggoy dagiti
soldado nga Amerikano ket naipasabat kenka ti maysa a pamiliar a rupa. Agturongda iti paglemlemmengan ni Heneral Goyo ken dagiti buyotna.
"Di ketdin, ni Juanario Galut daydiay,?" Inkidag ni Abeng kenka, ngem paarasaas laeng ti panangibalikasna, amkenna nga amangan no matakkuatanda nga aglemlemmengkayo iti kapan-awan ket paltogandakayo dagiti kabusor.
Ti dinamag ni Abeng ket isu koma met ti damagen kenkuana.
"Shhh!" Inbatogmo ti tamudon iti bibigmo. Numona ta umasidegdan iti ‘yanyo. Ngem dika mabalin nga agbiddut, ti lalaki ket maysa a negosiante iti baba a manggatgatang kadagiti produktoyo ditoy ngato. Ngem apay a kaddua metten dagiti soldado nga Amerikano a mangraraut iti grupoda Heneral del Pilar?
Iti panunotmo, nagay-ayam ti maysa a posibilidad a panakikuntsaba. Ngem dim’ kayat a panunoten a nag-espia daytoy ket nakitinnulong kadagiti kabusor a gangganaet.
"Ala, maatiw sa metten ti bunggoy da Heneral Goyo," nakunam iti nakapsut a timekmo.
"HENERAL, agkulpatayon ta napalikmutandatayon dagiti kabusor. In-inutdan a makasang-at iti pagkamkamangantayo a bakras, ket uray dagiti kakadduatayo ket marirodan no sadino ti paglemmenganda ta uray sadino ket adda dagiti kabusor. Addatayon iti delikado a situasion iti iraraut ti maysa a bunggoy iti di namnamaen a pagnaanda. Adda gayam limed a dalan nga agturong ditoy, ket ditayon nadlawan iti kumpiansatayo a dida mastrek daytoy a pagkamkamangantayo." "Agtalnaka, dimo kadi ammo a nasamsam-it ti matay a mangsalsalaknib iti ina a daga ngem iti agbiag a takrut ken nangbaybay-a iti kadaraantayo. Awan ti agsanod! Kinabaelantayo idi kalman ti puersada, kabaelantayo met laeng iti daytoy nga aldaw." "Ania ngarud ti rumbeng nga aramidentayo. Main-inuttayon. Ad-addudan a mangdarop kadatayo. Maigapu iti iseserrek ti di nabantayan a grupo, kimmapsut ti depensatayo. Dagiti nagna iti desdes ket umas-asidegda payen; dagiti nanglikaw ket ditayo mabantayanen ti ‘yuumayda!" "Agtalinaedkayo iti puestoyo. Awan ti agsanud. Bantayantayo daytoy a bakras ket ditayo ipalubos a makamatan dagiti kabusor ti grupo da Heneral Aguinaldo. No mataytayo iti panangbantay iti daytoy a bakras; ti nagantayo ket agbiag, ket lagipento dagiti sumarsaruno a kaputotan. Ragsakton ti kararuatayo a makita ti pagiliantayo a Pilipinas nga awan ti siasinoman a mangsakup." "Bumabaka koma ngarud dita kabaliom tapno di unay maisebba ti biagmo iti pungsil dagiti kabusor." "Dinak pakadanagan. Wanawananyo ketdi dayta puestoyo!" "Wen… heneral!"
GANDATYO koma kenni Abeng ti agkaradap nga agpababa agingga a makaawidtayo idiay Mabatano ta amkenyo a mapuntaankayo iti naiwawa a bala; wenno makitadakayo dagiti kabusor ngem pabuntaandakayo met. Ngem amkenyo a nakarkaro a maisebba ti biagyo no masiputan dagiti kabusor ti aggargaraw a bulong ti pan-aw ket tatikendakayon ti bala. Inkeddengyo ngarud nga aglemmeng pay laeng iti dayta a dakkel a bato iti aglikmot ti kapan-awan agingga a masiguradoyo ti karadkadyo.
"Rinnapoken idiay ‘yanda Heneral Goyo!" inyarasaas manen ni Abeng.
"Wen ngarud," isu lattan ti malagipmo nga isungbat magaipu iti panaglulukay ti tumengmo. Kinapudnona, itay pay laeng a mangegmo ti sinnukat ti uni ti pungsil iti dissu a nangipananyo iti taraon dagiti buyot ti ubing a heneral.
Tumaytayab dagiti buli ti pungsil, no lablabsen a kunaen ket tumaytayabda laeng iti lulonanyo. Awanen ti sintagariyo kenni Abeng. Nakaam-amaken ti pasamak ta kimmaron ti pinget iti tunggal grupo. Atapem a nakadanon dagiti kabusor iti ‘yan ti heneral ken dagiti buyotna.
Dakkel ti naaramidan ti maikatlo a grupo a nagna iti limed a dana, nangriro daytoy iti napintas a depensa ti grupo ni Heneral Goyo. No idi kalman ket di kinabaelan dagiti Amerikano dagiti katipunero gapu iti napintas a puesto, ngem itan ket nalukayanen—nagbalin a tulbek kadagiti soldado nga Amerikano ti bunggoy nga indauluan ti maysa a taga-baba a lalaki.
"KAKADDUA, awan ti agsanud. Salaknibantayo daytoy a bakras agingga iti maudi nga angestayo. Pudno a…ARG!!!!" "Heneral, napuntaankayo iti barukongyo. Agkaradapka ditoy ‘yanmi ta adda dakkel a puon ti kayo ditoy. Dikayo bumangon ditan, a!" "Didak pakadanagan, ti sugat iti bagi ket kabaelak ngem saan iti sugat a parnuayen dagitoy a gangganaet iti pagiliantayo. Awan agsanud, agtalinaedtayo iti daytoy a bakras uray pay isu ti puon a pakatayantayo. Kas iti daytoy nalayog a bantay Tirad, kasta ti takdertayo a mangsaranget kadagiti soldado ti gangganaet a kayatna nga agari ditoy dagatayo."
MALEM idin, ket iti butengyo kenni Abeng a mairaman a mapaltogan, dikayo immal-alisen iti naglemmenganyo. No mabalbalin, uray umanges la koma ket dimo pay kayat nga ipug-awen tapno di makaaramid iti karasakas wenno mangpagaraw kadagiti pan-aw ken bulbulong. Inan-anosam ti kagat dagiti kuton iti luppom ken imam, dika pay ket kudkodenen.
Saggaysa laengen ti kanalbuong ti pungsil a mangmangegmo. Ipagarupmo nga addan maysa a grupo a naparmeken. Ti kaudian a sinungbat ti paltoog a nangegmo ket iti ngatuen a paset ti bantay a paglemlemmenganyo.
Kinalbitnaka ni Abeng ket insungona dagiti Amerikano a bumabbaba manipud iti ngatuen ti bakras. Iti panakakitam kadakuada, impagarupmon a naabaken dagiti soldado a buyot ni Heneral Del Pilar, no di man timmaray ti dadduma.
Bayat a magmagnada, nakasipsiput dagiti matada. No kasta a madlawanda nga adda bassit a garaw, insigida a paltoganda ti disso, nangruna dagiti adda iti lemmeng ti kaykayo ken pan-aw. Ammom lattan nga ipagarupda nga adda dagiti aglemlemmeng a soldado, ket siguraduenda a mapaltogan. Ngem gayam, dagiti atap nga animales ti matiruanda.
Dimo met nalapdan ti nakaro a kerbiosmo idi lumablabasdan iti desdes nga adda iti asideg ti pagkulkulluopanyo kenni Abeng. Agsubsublidan iti baba. Agsasaoda iti dila a dimo maawatan. Ken uray ni Abeng ket ammom a dina maawatan ti kunkunaen dagiti gangganaet a puraw. Kadduada a bumabbaba ni Juanario a nangtulong kadakuada a nangidalan iti panakaatiw da Heneral Gregorio del Pilar.
"ARE you sure, the young General is dead?" "Yes, Captain Jeckinsen, he was shot down on breast and cheek. And we took his horse. Some of our men took some valuable items from him as a souvenir, we left him clad only in underware. The fallen general has a diamond ring and a boots. Here are some, you may take it: a fair of fieldglasses, three golden medals, and an Agnus dei. This revolver gun is gold-plated." "Officer McCutchen, is there any suversive documents our soldiers have found?" "Yes sir, we have some papers carried by a Filipino soldier that we have captured. We also have a diary from a fallen general!" "How about his men?" "We have to thank you Mr. Galut. If not from your help, we could hardly won this war." "Okay… okay, sir!"
"We have captured some of them, some have fled away, and most of them are dead, Captain!"
AGINGGA a nakalabesda iti paglemlemenganyo kenni Abeng, awan ti naawatanyo kadagiti sawsawenda. Ket bayat itay idadaliasatda iti sanguananyo, tengngel amin ti panagangesyo. Numona ta kasla nakasipsiput nga agila dagiti soldado nga Amerikano. Adda lukag a nariknam iti panagangesmo idi makalabesdan. Ngem ti panaganges pay laeng ti limmukag kenka; gapu ta dagiti soldadoda ket agtultuloy pay laeng ti panangpagpagasatda a mangpaltog kadagiti nalemmeng a dissu, nangruna no adda kuti wenno karasakas a maallingagda. Nakalabesda la ngaruden ngem aggagatel pay laeng ti ramayda a mangkalbit iti gatilio ti pungsil. Agrayray-aw dagiti dadduma a mangramrambak iti panagballigida.
Nabayagen a nakalabes dagiti bunggoy ken soldado ti Amerikano. Awan metten ti mangegmo nga ariwawa ti paltoog iti aglawlaw. Ipagarupmo a nakababada aminen--- ngem dikayo pay laeng pimmanaw iti dissu a naglemmenganyo kenni Abeng. Idi kinitam ti kaabaymo, nakamulagat pay laeng.
Inurayyo ti panangkagat ti sipnget iti lawag sakbay a bimmabakayo iti Mabatano. Karayam-pagna-taray ti pinamay-anyo kenni Abeng iti panagsalogyo manipud iti bantay Tirad.
Adu a saludsod ti simmabat kenka apaman a nakasangpetka iti pangtaenganyo. Nga iti kinaadu ti saludsod a sinagrapmo, awan met uray maysa kadagitoy ti nasungbatan iti nalawag. Adda pay laeng ngamin ti kerbios ken buteng nga agkutkutukot iti barukongmo. Malaksid iti kaadduan a tung-ed ken lingaling, awanen ti rimmuar pay a balikas iti bibigmo no di: ‘wen’ ken ‘saan’.
Kalaksidanna, kayatmon nga ‘yuldag ta bukot ta mariknamon ti kapsuy ken bannog iti bagim.
APAGSIPISIP pay laeng iti lawag ti dayta a simmaruno nga agsapa, imbaondakayo manen kenni Abeng dagiti panglakayen tapno umuli iti bantay Tirad. Inkayo kano sapulen nga ikali dagiti napasag iti dangadang idi kalman. Agkedkedka koma ngem awan ti nagbalinanna gapu bileg iti mandar dagiti panglakayen.
"Apay a sita manen?" Adda protesta iti timek ni Abeng.
"Awan la sabali a tao a makitadan," inpasarunom met.
Nariknam manen ti rigatna idi rugianyo a desdesen ti agkawikaw a dalan nga agpangato. Ti lam-ek nga umarakop a nainaw manipud iti angep a sumngaw a sumabet kadakayo ket umanayen a mangsuba iti bumarbaran a temperatura iti bagim.
Agkiwar ti tianmo idi makaulikayo, nangruna idi maitublakka ta naisagod ti sakam iti kunam a pungdol… ngem bangkay gayam. Bayat a ngumatngatokayo, umad-adu met dagiti bangkay a masalawyo. Kumarkaro ti agat-dara nga agaddiwara iti aglawlaw. Inuksobmon ti badom ket isun ti inyabungotmo iti rupam a ti laeng matam ti saan a naakkuban. Karaiballanganen dagiti bangkay.
Nalaka a lasinen dagiti buyot ni heneral Del Pilar ta nalabusanda. Inala ngata dagiti Amerikano ti kawesda.
"Mailasin ta ngarud ditoy ti bangkay ni Heneral Goyo ket nagaduda met a bangkay. Dandani agkakabagida pay," inkudkodmo iti ulom.
"Sangsangkamaysada lattan, a. Ania ngarud no dita met mailasin ti bangkayna." Insungbat ni Abeng.
Nupay kasta, sinirpatyo latta ti tunggal maysa a bangkay, bareng adda pagilasinan a makita nga isu ti bangkay ti ubing a heneral. Agpursigika latta met a makita daytoy tapno maikkan iti naan-anay a pammadayaw gapu iti naisangsangayan a naaramidanna.
"Pacio, umayka ditoy, kitaem daytoy, nee!" Impukkaw ni Abeng.
Dinardarasmo ti immasideg. Iti sanguanan ni Abeng ket ti maysa a bangkay a kabagbagina ngata. Awan met ti makitam a nakaidumdumaanna kadagiti dadduma a bangkay nga adda iti aglawlawyo. Malaksid laeng a napudpudaw daytoy, adda tama ti paltoog iti barukong ken iti pangana a mabalin nga isu ti nakaigapuan iti panakatayna. Nakanganga pay.
"Ania koma met ti naidumduma dita?" imbugkawmo. "Dimo kunaen a daytoy ti bangkay ni Heneral Goyo!"
"Apay, dimo makita? Agkurang ti ngipenna!"
"Ket…"
"Pang-og, dimo malagip ti kunada Apong… a ni Heneral Goyo ket addaan iti balitok a ngipen."
Nagpaltiing nga insigida iti lapayagmo ti kayat a sawen ni Abeng. Wen, malagipmo dayta a saritaan dagiti panglakayenyo. Ket mabalin nga innala dagiti Amerikano ti balitok a ngipen ni heneral Del Pilar.
Nupay adda pay laeng sangkabassit a panagduaduam, ngem immanugotka lattan iti kinuna ni Abeng. Inyaramidanyo ngarud iti naisangsangayan a panakaitabonna ti nasao a bangkay. Ti nangitanemanyo ket ginaburanyo iti bulbulong ken batbato.
"Sumaludota pay!" Kinuna ni Abeng idi timmakderkayo.
Maawatam ni Abeng, dina kasapulan nga ilawlawag pay. Daytoy a lalaki… naubing a lalaki, ket sidadayaw ken situtured a nangidaton iti biagna iti panangserbi iti ay-ayatenna a daga.
Awan sintagari, awan nagbilang, ngem naggidankayo kenni Abeng a simmaludo iti tanem ni Heneral Gregorio del Pilar.
Ti lawag iti bigbigat ket simmaknapen iti sibubukel a bantay, a kasla makipagmaymaysa iti panagladingit iti panakaulila iti maysa nga ubing ngem natan-ok ken natured a nangisalakan iti pagilianna. Iti ngatuen ti bantay Tirad ket adda ti napuskol nga ulep a kasla nangbengbeng iti ‘yanyo. Kastoy met laeng idi kalman ken idi naminsan, kabayatan iti nabara a dangadang iti bantay.
Iti panunotmo, saan ngata metten marigatan nga umuli iti langit ni heneral Goyo… ta asidegen iti langit.#
G I B U S N A
Comments