kingki.com: the culture of bago

AYAKET, NAGTADEKDAN ITI SIUDAD

Maibasar iti nagkauna a pakasaritaan: dagiti umili ti Candon ket nagtaud iti puli dagiti Itneg ken Igorot. Dagitoy dagiti nagdappat manipud deppaar iti Montanosa a simmalog iti laud, ditoyda a nangipatakder iti bukod a tribu. Dita a nabigbig ti tribu da Kalinio, Madalang ken Abay-a… a mapapati nga isu ti nagtaudan ti dara dagiti Candonians. Kabayatanna, ti nagan a Candon ket nagtaud iti maysa a kayo a maaw-awagan iti Kandong. Daytoy ket di maarakup ti nasurok duapulo a lallaki idi adda pay laeng a nakatakder. Agsipud ta nagbalin a maysa a mito ti kayo, ta awan met matudo. Maysa a panagsukisok ti insayangkat research team iti UNP-Candon City iti panangidaulo da Dr. Andres Malinnag ken Prof. Jaime Raras (mannurat iti Bannawag). Natakkuatanda ti kayo a managan Kandong, wenno Urandong ken Agandong iti dadduma. Naipablaak idi Marso 2003 iti Bannawag ti panakasaritaan ti panakatakkuatna. Iti sirok ti dayta a kayo, nagkauna nga ay-ayam (sports) kas koma iti gabbo, sanggol ken dadduma pay ti maisaysayangkat. Maang-angay pay dagiti parambak kas koma iti begnas ken canao. Kinapudnona, idi makagteng dagiti Espaniol iti Candon, madama ti gabbo no sino ti rumbeng kada Madalang ken Abay-a a mangasawa ken Ineng a balasang ni Kalinio. Daytoy ti naggapuan ti Candon… siudad itan! Ngem dina tinallikudan ti nagtaudan. Iti agdama, adda uppat a puon a kayo ti Kandong ti naimula iti Plaza Waya-waya ti siudad. Naimula daytoy iti tawen a panakatakkuatna kabayatan ti fiesta. Tinawen ti maang-angay iti Tribal Festival a daytoy a narang-ayen a lugar iti probinsia a sigud a maaw-awagan idi iti Samtoy. Siam a barangay ti agtultuloy ken nangitalimeng iti sigud a kannawidan, salsala, dallot, ug-ugali ken ay-ayam. Dagitoy a barangay ket kameng iti makunkuna a tribu dagiti Bago. Dagitoy a barangay ket ti Amguid, Bagani Gabor, Bagani Tocgo, Bugnay, Calaoa-an, Cubcubbuot, Palacapac, San Andres ken Santo Tomas. Dagiti bumarrio ket idadauluan dagiti opisial barangay ken dagiti tribal chieftains. Tinawen nga isayangkatda ti tribal festival iti napili a barangay. Atendaran daytoy dagiti opisial ti siudad ti Candon iti panangidaulo ni City Mayor Allen Singson, ken dagiti adda iti National Commission on Culture and Arts (NCCA) ken National Commision on Indigenous People (NCIP). Mamindua a maaramid ta malaksid iti tribal festival iti Desiembre ket adda pay pasetda iti city fiesta iti bulan ti Marso Inimatangan da Direktor Rosalina Bistoyong, ken Atty. Marvin C. Biligan, executive director ken provincial officer ti NCIP. Lydia Locquiao, vice head iti Commission on Northern Cultural Communities, ken NCCA, ken dadduma pay. Ti tribal festival ket naorganisa iti daytoy a tawen babaen iti panangidalan da Mr. Jerry B.A. Malamion, Mr. Efraim Dayap, ken Mrs. Paz Basabas, nga isuda ti festival coordinators. DAGITI SALA KEN KANKANTA Kadagitoy a pasken, sumagmamano a tradisional a kanta ken sala a tadek ti ipabuya dagiti kameng ti Bago. Kangrunaan a maipabuya dagiti tallo a pinili ti Bago Cutlural Society of the Philippines a mangiladawan iti kabibiag ken ug-ugali dagiti Bagbag-o, ken daytoy ket di ar-aramiden dagiti dadduma a tribu. Pakairamanan kadagitoy dagiti sumaganad: 1. Bulikangkang/Puggapog: pakausaran ti tubong a bolo a naputed segun iti unina. Maaw-awagan iti tungngatong. Iti amin a pasken wenno ragragsak ket mabalin a maisayangkat daytoy. - matukar ti tungngatong - makanta ti bulikangkang - masala ti puggapog 2. Mallidum: panagsala ken panagkanta dagiti babbai kontra lallaki, kasla bukanegan a maikanta. Dagiti babbai ket agliliniada nga iggamanda ti sibet tunggal maysa. Iti bangir a linia ket dagiti met lallaki a nakasallabay iti tunggal maysa. Agsisinungbatda segun iti tema wenno okasion a napilida. Agsalada nga agsinabat nga agpakanawan wenno agpakannigid. 3. Sapattiar wenno Sakuting (iti dadduma a tribu): ipakitana ditoy ti urnos ken danggay iti tribu. Idi damo, nayadal daytoy kadagiti ubbing tapno adda salaknib iti bagida. Masala babaen iti imet stick (agattidog iti agarup dua dangan). Tunggal agsala ket adda dua nga stick, aggigiddanda nga agpatit. Iti damo ket nabuntog… a pumaspaspas. Ti iggem nga istik ket pak-ilanna ti stick nga iggem ti kaabayna wenno kasango. Ti pintasna ket ti panaggigiddanda nangruna no napaspasen ti garaw DAGITI NAGKAUNA NGA AY-AYAM: TORSI KEN SANGGOL Paset iti rambak ti panakalagip kadagiti nagkauna nga ay-ayam nga isaysayangkat idi dagiti tribu. Idi a di pay nalatak ti basketball, football, karate, tae kwon do, ken dadduma pay. Ti ay-ayam idi ket sanggol, torsi, gabbo ken ginnuyodan. Umuna a naisayangkat ti sanggol (pinigsaan iti takiag) dagiti nataengan. Simmaruno dagiti agtutubo. Naganas met gayam ti agbuya iti kastoy nga sports. Malagipko a kastoy ti obrami no linglingayenmi ti bagimi Iti panangbuyak, immagibas iti panunotko a napintas koma met a mairaman daytoy iti IRAA, Palarong Pambansa, ken uray pay iti SEA Games, Asean Games, ken Olympics. Simmaruno ti torsi (pinnigsaan iti ramay). Kadagitoy nga ay-ayam, saan laeng a ti kinadakkel ti bagi ti puonam, no di ket ti panakatenneb ti bagi iti naduma-duma a trabaho iti taltalon ken bangkag tapno tumibker ti tultulang iti ramay. Ket adda latta gundaway dagiti natangtangken ti bagina. Simmaruno ti tug-of-war (ginnuyodan) a daytoy ket pinaset met dagiti ubbing. Nangpatinggaw pay iti programa ti panagsasalip iti pinintasan iti panagdallot. Ditoy ti dagiti lallakay ken babbaket, nangruna ti panangisalaysayda babaen iti dallot iti nagkauna a pasamak. Naammuan kenni Mr. Jerry B.A. Malamion, a malaksid iti daytoy a programa, maysa kadagiti insaganada ket ti salip iti panagaramid iti kaimasan a tapuy (rice wine). Ti Tapuy ket paseten iti kultura ken kannawidan dagiti tribu. TI BIOLIN NI TANG OLANIO; ABISTONG NI MANONG ONOFRE Ti kabanbantayan idi ket naraber kadagiti kaykayo ken mulmula. Natalna koma ti aglawlaw ngem daytoy ket buraken dagiti umariwawa nga uni dagiti atap nga ayup. Ngem daytoy ket mabalaetan ti nasam-it wenno nasayet a sonta no tiempo ti canao wenno begnas. Sumngat ti nasam-it a sonata kadagiti kawayan ken kayo manipud iti instrumento musikal. Manen, iti daytoy nga okasion, limmaw-ang dagiti sigud nga uni a mangburak iti natalna nga aglawlaw. Dagiti tukar nga agtaud iti nagkauna a kita ti instrumento musikal. Ni Tang Olanio: Umuna a nangiparang iti naisangsangayan a talento ni Tang Olanio Biteng. Naidumduma ti inkuyogna nga instrumento musikal… maysa a biolin a naaramid iti kawayan. Lakayen ni Tang Olanio, ngem idi. rugianna a tinukar dagiti agkakasam-it a sonata manipud iti puted ti kawayan a naikkan iti kuerdas, kasla mailili dagiti nga agdengdengeg iti daytoy a gundaway.

Maikaddua a nagparang iti instrumentona ni Mr. Onofre Sunggay, Jr. Regional trainor ti BITA wenno Basic Integrated Theater Arts. Taga Sudipen, La Union, ngem ayatna laeng a mai-promote iti nagkauna a tradision ken kultura, dinar-ayanna ti tribal festival. Makaay-ayo iti lapayag ti sonata a parnuayen dagiti instrumento nga intugotna. Ti abistong. Iti damo a kita, kasla dakdakkel laeng stick ti popsicle, agarup maysa dangan ngata. Naimpis ti panakaaramidna. Iti panakiuman-uman kenni Mr. Sunggay, kinunana a naaramid daytoy manipud iti natangken a kawayan. Iti ingles, maaw-awagan daytoy iti mouth harp. Ti abistong ket maysa a pasakalye iti kanta. Matukar daytoy tapno masala, nangruna no panawen ti padaya kas koma iti begnas. Matukar babaen iti panangikabil iti baet iti bibig, maipakudias ditoy ti tammudo wenno tangan ti ima manipud tengnga agingga murdong. Kasla iti nagkauna a tukar ti Tsino ti awengna. Ti kalaleng. Maaw-awagan pay iti nose flute ta mabalin iti bibig ken agong a matukar. Naaramid iti soft bamboo wenno bolo, kasla tangan ti saka ti kalukmegna. Addaan iti lima nga abot a daytoy ti matugkelan tapno mabirok ti nota a kayatna a mapauni. Nalamuyot ti rummuar a sonata. Kinuna ni Mr. Sunggay a daytoy ket maaramat kas intro iti sonata ken background music ti maysa a kanta. Maaramat pay daytoy iti chant ken kararag kadagiti nagkauna a pasken dagiti tribu. Agsipud ta nalamuyot ti tukarna,kadawyanen a pagpaturog ti ubbing idi. Usaren pay dagiti babbaro a pagtapat iti ar-armenda a balasang. In-innayad ti panaganges tapno napinpintas ti rummuar a sonata. Maysa kadagiti impakita ni Mr. Sunggay ket no kasano a matukar babaen iti abot iti agong. Kinunana nga idi ngamin ket kastoy ti maaramid tapno makontrol ti panagpuyot. Maselselan ti kapas ti kapas-sanglay ti maysa nga agong kabayatanna nga iti maysa ket maibatog ti kalaleng ket dita a puyoten babaen iti agong. Ket agpayso, anian nga imnasnan ti sonata a nagtaud iti kalaleng, kasla maililiak iti napalabasko. Anian a talento ken laeng dagiti ap-appo a namagmataud iti kastoy nga instrumento-musikal. DAGITI BAGO: “AYAKET”, “KASUS” Dagiti agnanaed iti deppaar iti daya ti Candon ket sipapannakkelda a Bago. Isuda met laeng ti mangirugrugi iti panakaramrambak iti tinawen a tribal festival. Dagiti Bago ket maaw-awagan pay a Bagbag-o. Dagiti taga-baba (dagiti agnanaed iti asideg wenno aglikmot iti national highway) ket awaganda met ida iti taga-aw-away; taga-sursurong; taga-is-isdi, ken dadduma pay. Malasin ti Bago iti bengngat iti panagsaoda. Adda parparaipos nga agpangato iti maudi a balikasda wenno kellaat a panagsardeng iti maudi a balikas. Di met maaw-awan ti ‘Ayaket’, wenno ‘Kasus’ nga ekpresionda. Kadawyanen nga umun-una nga maisawang sakbay iti kayatna nga ibalikas. Katukad daytoy ti ‘Ayna’, wenno ‘Apoonayen’ kadagiti Ilocano. Iti panakiuman-uman kenni Erminda Apayyo, sigud a mayor iti ili a Gregorio del Pilar ken agdama a consultant ti Bago Cultural Society of the Philippines, ken nangisayangkat iti panagsukisok iti nagtaudan ti Bago, kinunana nga idi 1845, nagpababa dagiti ap-appoda manipud iti akin-amianan iti Mountain Province a mangsaklaw iti Sagada, Bontoc, Besao ken Bauko, maigapu iti naduma-duma a rason. Pakairamanan kadagitoy a rason; agsipud ta marigatanda a mangsurot iti ipaakem dagiti padi kadakuada, kas koma ti polo y servicio wenno ti inkapilitan a panagtrabaho, iti pananglukat kadagiti kalsada, mangliklik iti tribal war, makitada a napinpintas a pagnaedan ken pagbiagan iti deppaarna iti laud, makisinnukat iti produkto, nakiasawada, ken dadduma pay a rason. Kunada pay, ti tribu a Bago ket nagtaud iti nagtipon a dua wenno ad-adu pay a puli ken kultura a kaadduanna ket nagtaud ditoy Ilocandia. Daytoy a tribu ket mabalin nga Itneg, Kankanaey, Igorot ken Iloko. Dagitoy ket nagdappat iti sabali a lugar ket a naaddaan iti inter-marriages, ket daytoy ti gapuna no apay nga adda ti tribu a Bago. Inarakupda pay ti baro nga adal iti kas koma iti Kristianismo. Malaksid iti siam a barangay ditoy Candon, ti sakupen ti Bagolandia ket sumagmamano a barangay idiay Narvacan, Santo Domingo ken Magsinggal. Amin nga upland municipalities iti maikaddua a distrito ti Ilocos Sur ket addaan iti Bago. Iti Sudipen ket isu met a maikonkonsidera a sentro ti Kabagoan. Adda pay Bago idiay San Gabriel, ken Pugo, La Union. Idiay Pangasinan, ket adda met Bago idiay Sison ken Santo Rosario. Iti kawes, nupay adda ti wanes, ngem saan a daytoy kangrunaan a suot dagiti lallaki, no di ket kasla porontong a kawes. Ballusong met iti ngato a daytoy ket mapapati nga impluensia dagiti Intsik nga immun-unan a nangisayangkat iti negosio ditoy gapu ta kimono ti kitana. Awan kueliona ken atiddog ti manggasna (3/4th). Iti kawes met iti babai ket pakairamanan ti dinwa nga impluensia met iti Abra. Saan a narangrang ti maris dagiti kawisda. TI FIESTA TI KANNAWIDAN Sumagmamano metten a tawen a ramrambakan daytoy dagiti Bago ditoy siudad ti Candon, daytoy ket mangipaneknek a taltaliawenda ti nagramutanda, agraman ti kultura ken tradision a bigbigbigenda agpapan kadagitoy a gundaway. Kadagitoy a gundaway, agtultuloy ti suporta ti naduma-duma Local Government Units iti tribu dagiti Bago iti naduma-duma a lugar. Iti La Union ket adda metten ti Indigenous Peoples Cultural Festival. Iti siudad ti Candon, agtultuloy ti panangisayangkatda gapu ta daytoy ket saanna laeng panangitultuloy iti sigud a kannawidan, no di ket panangtaliaw iti nagdalanan a nangitunda iti rang-ayna ita. Saan laeng dagiti Bago ti agparpartisipar, no di ket dagiti dadduma pay a tribu kas koma dagiti Kankanaey ken Itneg manipud iti sabali a municipalidad. Kas kuna ni Mr. Jerry Malamion, agtultuloy nga iparangarangda iti nagtaudanda a puli, agsipud ta iti daytoy a puli, ket nabangon ti maysa nga ili… nga itan, ket ti nadur-as a siudad ti Candon. G I B U S N A